भारतात विकिपिडिया

जानेवारीत विकिपिडियाने आपल्या दहाया वर्धापनदिनाचा मुहूर्त साधून अमेरिकेबाहेरचे आपले पहिले कार्यालय सुरू केले
तेही भारतात. या घटनेचे महत्त्व खूप मोठे आहे.

दीड कोटी लेख किंवा नोंदी असणारा विकिपिडिया हा आॅनलाइन ज्ञानकोश म्हणजे गेल्या दशकातले एक आश्चर्य आहे. शासनाच्या निधीच्या बळावर मराठीत विश्वकोशाच्या निर्मितीचे काम गेली पन्नास वर्षे चालू आहे,
ते अजूनही पूर्णत्त्वाला गेलेले नाही आणि आधी प्रसिद्ध झालेल्या खंडातील माहिती तीस-चाळीस वर्षे लोटल्याने
कालबाह्य झाल्यामुळे नोंदींमध्ये भर घालण्याची गरज असूनही त्याबाबत फारसे काही घडतेय असे दिसत नाही.

या पाश्र्वभूमीवर केवळ दहा वर्षात दीड कोटी नोंदी असणारा आॅनलाइन ज्ञानकोश आणि त्यातील नोंदींच्या नूतनीकरणाची
वा पुनर्लेखनाची अविरत चालू असणारी प्रक्रिया यांचे अप्रूप वाटल्याशिवाय राहत नाही. या ज्ञानकोशाला कुठल्याही देशाच्या शासनाचा निधी मिळत नाही, नोंदींचे लेखन करणाऱ्या लेखकांना किंवा त्यांचे संपादन करणाऱ्याना कसलेही मानधन मिळत नाही तसेच या ज्ञानकोशातील नोंदी बघण्यासाठी कोणालाही शुल्क द्यावे लागत नाही,
आणि केवळ इंग्रजीपुरताच हा ज्ञानकोश मर्यादित नाही तर 260 भाषांमध्ये हा उपलब्ध आहे.
या सर्वच बाबी आपल्याला आश्चर्याचे धक्के देणाऱ्या आहेत.
जगातील सर्व माहिती प्रत्येक भाषेत उपलब्ध करून देणे हे उद्दिष्ट पुढे ठेवून विकिपिडियाचा आरंभ झाला
आणि कुठलीही सेन्सॉरशिप न लादता वाचकांसाठीच यातील नोंदी लिहाया, दुरुस्त कराया, निर्दोष व परिपूर्ण कराया
अशी मुभा आरंभापासूनच देण्यात आली आहे. हा ज्ञानकोश कोणालाही मुक्तपणे वापरता यावा,
आर्थिक फायद्याचा हेतू त्यामागे नसावा, त्यामुळे त्यात जाहिराती घेऊ नयेत असाही कटाक्ष
त्याच्या संस्थापकांनी आरंभापासून धरलेला आहे. विकिपिडियाला आज चाळीस कोटीवर लोक भेट देतात.

जिमी वेल्स आणि लॅरी सँगर या दोन तरुणांनी इ. स. 2001 मध्ये विकिपिडियाद्वारे माहितीचे दालन खुले केले.
आपल्या कल्पनेला असे यापक स्वरूप लाभेल, कोट््यवधी लोकांचे सहकार्य त्यासाठी लाभेल असे त्यावेळी त्यांना
स्वप्नातदेखील वाटले नसेल. `एनसायक्लोपिडिया ब्रिटानिकाछसारख्या प्रकल्पासाठी प्रचंड यंत्रणा राबत असते
आणि त्याची आर्थिक उलाढालही अवाढय असते. स्वत:जवळ फारसे पैसे नसताना
आॅनलाइन एनसायक्लोपिडियाचा उपक्रम हाती घेणे हा एका दृष्टीने अयापारेषु यापारच होता.
या ज्ञानकोशातील नोंदींखाली ती लिहिणाऱ्याचे नाव टाकायचे नाही किंवा लेखनाबद्दल मानधनही द्यायचे नाही
असा धोरणात्मक निर्णय घेतल्याबद्दल आरंभी अनेक हितचिंतकांनी आक्षेप घेतला.
नाव नाही, पैसा नाही, मग नोंदी लिहायला कोणी तयार होणार नाही असे अनेकांना वाटले.
परंतु हे आक्षेप आणि शंका फोल ठरल्या. नोंदी लिहायला हजारो हौशी तसेच जाणकार लोक पुढे आले.
अल्पावधीतच हजारो नोंदी विकिपिडियावर उपलब्ध झाल्या आणि त्यांचा संदर्भासाठी वापर करणाऱ्याची संख्याही वाढू लागली. नोंदींमध्ये काही सुसूत्रता आणि शिस्त असावी या दृष्टीने आरंभापासून काही पथ्ये पाळण्यात आली.
नोंदींमध्ये असणाऱ्या त्रुटी दूर करण्यासाठी संपादक सूचना करू लागले. संदर्भात नेमकेपणा असावा यासाठी दक्षता घेण्यात आली.
दहा वर्षाच्या अवधीत दीड कोटी नोंदींचा डोंगर उभा राहिला. मानवी इतिहासातला सर्वात मोठा ज्ञानकोश सिद्ध झाला.
तो सतत वर्धिष्णू राहावा, ताजा अद्ययावत राहावा अशी यंत्रणा कार्यरत झाली.
एकूण 260 भाषांमध्ये आणि भारतातील 20 भाषांमध्ये विकिपिडियाचा व्याप वाढू लागला.

इंटरनेटचा वापर करणाऱ्या देशांमध्ये चीन आणि अमेरिका यांच्यानंतर भारताचा क्रमांक लागतो.
त्यामुळे माहिती-तंत्रज्ञान क्षेत्रात आपले स्थान भक्कम करीत राहण्याची प्रक्रियाही भारतात वेग धरीत आहे.
त्यामुळे विकिपिडियाला भारतात आपली शाखा उघडण्याची गरज भासली. जानेवारी 2011 मध्ये विकिपिडियाने
आपला दहावा वर्धापन दिन भारतात साजरा केला आणि आपल्या पहिल्या ओहरसीज कार्यालयाचा शुभारंभ केला.
`विकिमिडिया डॉट इनछ हे संकेतस्थळ कार्यान्वित केले गेले.

भारतातले माहिती तंत्रज्ञान क्षेत्र अत्यंत भक्कम आहे त्याचप्रमाणे विविध मनमतांतरांचा आदर करण्याची
आणि परस्पर संवाद साधण्याची प्रदीर्घ परंपरा भारतात भाषिक विविधतेचे आणि स्वागतशील मानसिकतेचे आकर्षण वाटते
असे संस्थापक जिमी वेल्सने म्हटले आहे. त्यामुळेच भारतात आपले अधिकृत केंद्र विकिपिडियाने सुरूकरण्याचा
निर्णय घेतला. दहाया वर्धापनदिनाच्या निमित्ताने पश्चिम बंगालमध्ये 97 ठिकाणी विकिपिडियाचे कार्यक्रम झाले.
विकिपिडियासाठी एखाद्या विषयावर निबंध लिहिण्याचा अभ्यासक्रमात अंतर्भाव करण्यात कलकत्त्याच्या
जादवपूर विद्यापीठाने पुढाकार घेतला आहे. इंग्लिश साहित्य हा विषय एम.ए.साठी घेणाऱ्या विद्यर्थ्यांना
विकिपिडियासाठी एक निबंध लिहावा लागतो. त्याचे मूल्यमापन त्यातील संशोधन, आशय आणि नावीन्य या निकर्षावर केले जाते. तेथील बहुसंख्य विद्यार्थी विविध विषयांचा अभ्यास करण्यासाठी आणि संदर्भ मिळवण्यासाठी
विकिपिडियाचा वापर करतात, असे आढळून आले आहे. विकिपिडिया या एकमेव साधनावर अवलंबून राहणे
आणि त्याची कॉपी करणे हे जर प्रत्येक विद्यार्थ्यांच्या बाबतीत घडू लागले तर तेही गैरच ठरेल.
त्यामुळे विकिपिडियाबाहेरचे संदर्भ शोधण्याचे प्रयत्न चोखंदळ आणि हुशार विद्यार्थी करतात
आणि आपले वेगळेपण प्रकट करतात असाही अनुभव येतो.

विकिपिडियामुळे इंग्रजी भाषेप्रमाणेच जगातील प्रमुख भाषांमध्येही आॅनलाइन ज्ञानकोश निर्मितीला चालना मिळाली आहे. इंग्लिशमधील 30 लाख लेख विकिपिडियावर आहेत, त्याचप्रमाणे जर्मन, फ्रेंच, इटालियन स्पॅनिश या भाषांमध्येही
प्रत्येकी सुमारे 10 लाख लेख आहेत. भारतातील 20 भाषांना विकिपिडियामध्ये स्थान मिळाले आहे.
त्यात हिंदी, भोजपुरी, सिंधी, मराठी, तामिळ, तेलगू, कानडी वगैरे भाषांचा समावेश आहे.
आश्चर्य म्हणजे काही बोलीभाषांचेही भाग्य विकिपिडियामुळे उजळले आहे. त्यांना जीवदान मिळाले आहे.
बिहारमधील प्राचीन आंगिका ही बोलीभाषा अस्तंगत होण्याच्या मार्गावर आहे.
परंतु विकिपिडियात त्या भाषेतील काही नोंदी आंगिकाचे पुरस्कर्ते करूलागले आहेत आणि तिचा वापर वाढू लागला आहे.
एकीकडे जागतिकीकरणामुळे आणि इंटरनेटमुळे इंग्रजी वगैरे भाषांचा वापर वाढून बऱ्याच भाषांचा प्रभाव कमी होत आहे तर दुसरीकडे फारशा प्रचलित नसलेल्या बोलीभाषा वा छोट््या प्रादेशिक भाषा कात टाकून नया परिवेशात पुढे येत आहेत.

भारतात विकिपिडियामुळे विविध विषयां बद्दललची माहिती सुलभपणे उपलब्ध होईल हे तर स्पष्टच आहे, पण त्याबरोबर वेगवेगळ्या प्रादेशिक भाषांमध्ये संदर्भबहुल बीजग्रंथांचा अभ्यास होऊ लागेल. ज्ञानभाषा म्हणून त्यांची क्षमता विकसित होत राहील. लोकसाहित्याचे संकलन तसेच बोलीभाषांचे संवर्धन अधिक साक्षेपाने होऊ लागेल. पुस्तकांपेक्षा दृकश्राय माध्यमामुळे लोकसाहित्य आणि बोलीभाषा यांचा अभ्यास आणि प्रसार अधिक सहजतेने होऊ लागेल.

तामीळ विकिपिडियात इ.स 2003 पासून आजवर 25 हजार लेखांची भर पडली आहे. या लेखांचे लेखन वा अनुवाद
सुमारे 250 उत्साही यक्तींनी केले आहे. दररोज एक लाखावर अभ्यासक त्याचा लाभ घेतात.
जून 2010 मध्ये तामीळनाडू सरकारने महाविद्यालयीन विद्याथ्या|साठी तामीळ विकिपिडियासाठी एक लेखस्पर्धा आयोजित केली होता. स्पर्धेतील 2000 लेखांपौकी 1200 लेख विकिपिडियासाठी निवडण्यात आले.
त्याचप्रमाणे दीड लाख तामीळ शब्दांचा समावेश असणार्या शब्दकोशाची सीडी तामीळनाडू सरकारने वितरित केली.
त्याशिवाय 500 लेखांची विकी सीडी तयार करून तामीळनाडूमध्ये विकिपिडियातर्फे वाटण्यात आली.
एका संगणकाभोवती विद्यर्थ्यांना जमा करून या सीडीतले लेख वाचून दाखवले जातात. संगणक व इंटरनेट सेवा मर्यादित असल्याने विकिपिडियाचा वापर अशा क्लासेसद्वारे यापक पातळीवर होऊ शकतो.
केरळमध्येही तेथील सरकारच्या पुढकाराने अशीच सीडी तयार करून 60 हजार शिक्षकांना संदर्भासाठी पुरवण्यात आली आहे. मल्याळी भाषेत उपलब्ध नसलेल्या विविध विषयांवरील माहितीचा खजिना या सीडी द्वारे शिक्षकांना आणि विद्यर्थ्यांना सहजगत्या हस्तगत होऊ शकते.

आपापल्या भाषेत विकिपिडियाचा भक्कम पाया घालण्यासाठी स्वयंस्फूर्तीने लेखन-संपादन करणाऱ्या व्यक्तींच्या संघटना आता स्थापन होऊ लागल्या आहेत. पुणे, मुंबई, चेन्नई, हैद्राबाद, कलकत्ता येथे संपादकांचे गट तयार झाले असून,
नियमितपणे एकत्र येऊन नवनया विषयांवरचे लेखन मिळवण्यात येते. विकिपिडियासाठी संपादन कसे करावे याचे
प्रशिक्षणही अशा कार्यशाळांमध्ये देण्यात येते!

`विकिअॅकडमी, विकिएक्सपर्ट असे नवे शब्दही त्यामुळे प्रचारात येत आहेत. एनस्लायकोपिडीया ब्रिटानिकासारखे ज्ञानकोश हजारो रुपये खर्च करून संग्रही बाळगणे फार थोड्या लोकांना परवडते. विकिपिडियामुळे ब्रिटानिकापेक्षाही अधिक नोंदी असणार्या आॅनलाइन ज्ञानकोशातील माहिती कसलीही धावपळ न करता तीस सेकंदाच्या आत बसल्या जागी मिळवता येते. मिळू शकते. विकिपिडियाने माहितीचे संकलन आणि वर्गीकरण, माहितीची उपलब्धता आणि अद्ययावतता याबाबत अभूतपूर्व क्रांती घडवून आणली आहे भारतात कार्यालय उघडून विकिपिडिया भारतीय भाषा आणि प्राचीन भारतीय ग्रंथसंपदा आणि संस्कृती यांना नवा उजाळा देऊ शकेल. मराठीसाठीही विकिपिडिया हे एक वरदान ठरू शकेल.

-सुनील मेहता