Friday, February 18, 2011

26/11 मुंबईवरील हल्ला


मूळ लेखक : हरिंदर बावेजा
अनुवादक : प्रा. मुकुंद नातू

कराचीहून सागर मार्गाने आलेले दहशतवादी, साठ तास देशाच्या आर्थिक राजधानीत रक्तरंजित थौमान घालतात; त्याची ही प्रत्यक्षदर्शी कहाणी. परदेशी पर्यटक, श्रीमंत मंडळी यांची गर्दी असलेल्या कुलाब्यातील लिओपोल्ड कॅफे, ते हॉटेल ताज आणि हॉटेल ट्रायडेंटओबेरॉय पय|तच्या मुक्त संचारात नरिमन हाऊस आणि सीएसटी येथेही त्यांनी बेबंद नरसंहार केला. हे सर्व वाचताना दु:ख आणि वौफल्याने मन विषण्ण होते. परंतु या भीतिदायक काळातही सामान्य मुंबईकरांनी दाखवलेले धौर्य आणि विविध सुरक्षा दलांतील अधिकारी आणि जवानांनी दाखवलेली कर्तव्यनिष्ठा यांनी मन उचंबळून येते. ङये है बम्बई मेरी जान...छ या जुन्या गाण्याची आठवण येते. धडाडीचे कार्यक्षम सर्वोच्च पोलिस अधिकारी ङज्युलिओ रिबेरोछ यांनी देशाच्या ढिसाळ सुरक्षाव्यवस्थेची केलेली चिरफाड काळजी निर्माण करते. अर्थात ते यावर उपायही सुचवतात. पण ते अंमलात कसे येणार हा वेगळा प्रश्न आहे. ....असे हल्ले भारताला आणखी काही काळ तरी सोसावे लागणार आहेत, याची कारणमीमांसा ज्येष्ठ पत्रकार हरिंदर बावेजा यांनी केली आहे.

पृष्ठे : 222 किंमत : 250 -----------------------------

दाते जखमी झाल्याची आणि हॉस्पिटलमध्येच एका कॉन्स्टेबलचा मृत्यू झाल्याची बातमी करकरे यांना वायरलेसवरून मिळाली होती. चार कॉन्स्टेबलसह करकरे ताबडतोब कामा आणि आल्बलेस हॉस्पिटलकडे रवाना झाले आणि त्यांच्या झेड सुरक्षाव्यवस्थेतील अंगरक्षकांना त्यांनी टाईम्स बिल्डिंगजवळ मोर्चेबांधणी करण्यास सांगितले. परिस्थितीचा अंदाज घेत ते कामा आणि आल्बलेस हॉस्पिटलकडे सावधगिरीने जात होते. नक्की काय होतंय याची कुणालाच माहिती नव्हती.

पोलीस निरीक्षक साळसकर आणि अतिरिक्त आयुक्त कामटे यांची सीएसटीवर भेट झाली. तेही लगेच कामा आणि आल्बलेस हॉस्पिटलकडे निगाले. साळसकरांच्या बरोबर एटीएसमधील पाच दुय्यम सहकारीही होते.

हॉस्पिटलच्या मागच्या दारापाशी ते पोहोचले तोच त्यांना गोळीबाराचा आवाज ऐकू आला. एक जखमी कॉन्स्टेबल धावतच त्यांच्याकडे आला. सहा पोलिसांसह दाते दहशतवाद्यांशी हॉस्पिटलमध्येच सामना करत असून ते गंभीर जखमी झाल्याचे त्याने सांगितले. त्याच क्षणाला इमारतीतून एक बॉम्ब आला आणि तो हॉस्पिटलच्या आवारातच पडला. कामटे यांनी तात्काळ एके-47च्या फैरी झाडून त्यास प्रत्युत्तर दिले. नंतरच्या तपासणीत असे निष्पन्न झाले की, आता आधुनिक शस्त्रास्त्रांसहित येणाऱ्या
मदतीच्या भीतीने दहशतवाद्यांनी लगेच इमारत सोडली.

पुढच्या हालचाली विषयी करकरे, कामटे आणि साळसकर यांनी आपसांत चर्चा केली. कामटे यांनी हॉस्पिटलच्या मुख्य प्रवेशद्वारातून आपण प्रवेश करावा असे सुचवले. जवळच उभ्या असलेल्या पोलिसांच्या एसहीयू मध्ये ते चढले आणि नंतर जेव्हा ते स्पेशल ब्रँचपाशी आले तेव्हा साळसकरांनी स्वत: गाडी चालवण्याचे ठरवले. (स्पेशल ब्रँच म्हणजे सीआयडी चे पडताळणी कार्यालय. सर्व परदेशी नागरिकांना आपली पारपत्रे तेथे तपासून घ्यावी लागतात.)

या मधल्या वेळेत ते दोन दहशतवादी हॉस्पिटलच्या बाहेर पडले होते. त्यांना या गोष्टींची काहीच कल्पना नसावी. हॉस्पिटलच्या बाहेर असलेल्या कॉन्स्टेबलने त्यांना हाक मारून ओळख पटवण्यास सांगितले. इस्माईलने झटकन पिशवीतून रिहॉल्वर काढून त्याला ठार मारले. झेव्हियरच्या जवळची गल्ली ते जेथून आले तिकडेच जाते हे त्यांना माहीत नव्हते. ते उजवीकडे वळले. एक होंडा सिटी मोटर त्यांच्या दिशेने येत होती. त्यांनी तिच्यावर गोळ्या झाडल्या. ती मोटर एका आयएएस अधिकाऱ्याची होती. ड्रायव्हरने मेल्याचे नाटक केले. दहशतवादी चटकन मोटारीत शिरण्यासाठी धावले. सवीस वर्षांचा प्रशांत कोष्टी आता त्यांच्या गोळीच्या टप्प्यात होता. एक गोळी त्याच्या दंडाला लागली. पण सगळे बळ एकवटून तो लगतची जीटी हॉस्पिटलची इमारत चढून सुरक्षित ठिकाणी पोहोचला.

दहशतवाद्यांना मागून वाहनाचा आवाज आला. ती पोलीस अधिकारी असलेली एसव्हीयूच होती. जवळच्या एटीएम केंद्राच्या झाडांमागे ते लपले. नजिकच्या इमारतीतील कुणीतरी एकाने नियंत्रण कक्षाला दोन दहशतवादी त्या भागात असल्याचे कळवले होते. पण नंतर उघड झाले की ही माहिती तिकडे जाणाऱ्या अधिकाऱ्याना कळवली गेली नव्हती.

त्या भागातील अनेक लोकांना असे वाटले की, नियंत्रण कक्षानेच ती मोटार तिकडे पाठविली आहे. झाडामागे कोणीतरी लपले आहे असा संशय आल्याने कामट््यांनी एके-47 मधून गोळीबार केला, त्यात एक दहशतवादी जखमी झाला. मोटारीतून बाहेर येण्यासाठी त्यांनी दार उगडले आणि अचानक दुसऱ्या दहशतवाद्याने एके-47 च्या फैरी झाडल्या. अधिकाऱ्याना तो दिसला नव्हता.

मागील सीटवर बसलेला कॉन्स्टेबल अरूण जाधव यांच्याखेरीज सर्वजण ठार झाले. साळसकर गंभीर जखमी झाले होते, नंतर त्यांचा मृत्यू झाला. एक गोळी जाधव यांच्या उजया कोपराला लागली आणि दोन गोळ्या त्याच्या डाव्या खांद्याला चाटून गेल्या. मोटारीतील अधिकार्यांचे मृतदेह दहशतवाद्यांनी बाहेर काढून रस्त्यावर फेकले आणि पोलीस जीपमधून त्यांनी पलायन केले.
एक पोलीसगाडी पळवून नेल्याचे कोणालाच माहीत नव्हते. दहशतवादी मेट्रो जंक्शनकडे चालले होते. एक आगीचा बंब, दोन पोलीस हॅन आणि एक रुग्णवाहिका एवढ्यांनी मेट्रो जंक्शनकडे जाणार्या रस्त्याची एक बाजू अडवली होती. तिथे असलेल्या पोलिसांनी आणि माध्यमांच्या पत्रकारांनी एक एसयूव्ही हळूहळू अडथळ्यांकडे येताना पाहिली. पण मोटारीतून होणार्या गोळीबाराच्या आवाजामुळे शांतता भंग होईपय|त मोटारीत कोण आहे याची सुतराम कल्पना बघ्यांना नव्हती. एक पोलीस कॉन्स्टेबल जागेवरच मरण पावला आणि हे दृश्य पाहणार्या सायकलवरील एका व्यक्तीच्या हातात गोळ्या घुसल्यामुळे तो खाली पडला.
प्रसारमाध्यमांनी लगेचच एक पोलीस जीप पळवून नेल्याचे वृत्त प्रसारित करण्यास सुरुवात केली. परिस्थिती नियंत्रणाबाहेर चालली होती. सीएसटीमध्ये लोकांवर हल्ला करणारे अतिरेकी हेच होते याची कुणालाच कल्पना नव्हती. आता रस्त्यावरच्या प्रत्येक गाडी आणि व्यक्तीची थांबवून झडती घेतली जाऊ लागली. बंदुका उगारलेले पोलीस पादचार्यांना हात वर करून हळू चालण्यास सांगत होते. आता ती युद्धभूमी झाली होती.

(पुस्तकातला काही भाग)

बिलोंगिंग - समीम अली


छळा विरूद्ध दिलेल्या लढ्याची सत्यकथा

बालपणीच आईवडिलांनी टाकलेली समीम अनाथालयात सात वर्षांची होई पर्यंत राहिली. अचानक एके दिवशी तिच्या कुटुंबियांनी तिला परत नेण्याचे ठरविले; तेव्हा तिला कधी एकदा स्वत:च्या घरात जाईन असं झालं. ती आली मात्र एका अत्यंत घाणेरड्या घरात; जिथं तिला तिच्या लहान वयाला न झेपणारी कामे सतत करावी लागत. तिच्या जन्मदात्रीनेच तिचा अनन्वीत छळ आरंभला. या सर्वाला आपण स्वत:च जबाबदार आहोत असे लहानगी समीम समजू लागली. स्वत:च स्वत:ला शारीरिक इजा करून घेऊ लागली. आईबरोबर पाकिस्तानात जायला मिळणार हे समजल्यावर तिचा आनंद गगनात मावेना. तेथे पोहोचल्यावर मात्र तिला कळून चुकले की तिच्या आईने तिला सुट्टीवर नेलं नव्हते. तेरा वर्षाच्या समीमचे एका अनोळखी पुरुषाबरोबर बळजबरीने लग्न लावण्यात आले. दिवस गेल्यावर तिला परत ग्लासगोत आणण्यात आले; ते केवळ कुटुंबाकडून होणारा छळ सोसण्यासाठी. खरं प्रेम म्हणजे काय याची जाणिव झाल्यावर स्वत:च्या लहान मुलाला घेऊन तिने घरच्या हिंसाचारापासून स्वत:ची सुटका करून घेतली. स्वत:च्या घरचा भयानक अनुभव ती मागे ठेऊन आली असा तिला विश्वास होता. परंतु तिच्या पळून जाण्याने तिच्या कुटुंबाच्या झालेल्या बेइज्जतीच्या परिणामांना तिला तोंड द्यावे लागेल याची कल्पना तिला कशी असणार? बिलाँगिंग म्हणजे एक धक्कादायक सत्य घटना आहे. ही कथा आहे एका वेड्या मुलीची, स्वत:च्या भूतकाळापासून करून घेतलेल्या सुटकेची, मोठी होत असतांना स्वत:च्या कुटुंबाकडूनच होणार्या छळा विरूद्ध दिलेल्या लढ्याची. सध्या नवरा आणि स्वत:च्या दोन मुलांबरोबर समीम अली मँचेस्टरला राहते. स्थानिक राजकारणात तिचा सक्रीय सहभाग आहे. मॉस साईड या संस्थेत ती समुपदेशनाचे काम करते. बळजबरीने लावल्या गेलेल्या लग्नांविरूद्ध ती सतत आवाज उठवत आहे.

मूळ लेखक : समीम अली
अनुवादक : सिंधु जोशी


पृष्ठे : 257 किंमत : 240

-----------------------

दिवस, आठवडे सरले. परत एकदा माझ्या कामाची घडी बसली. पण सवेरने आणलेल्या नवीन गोष्टींमुळे माझं काम सोपं झालं होतं.

दिवस राहिले तरी मला काही त्रास नव्हता. तनवीरला मात्र सकाळ, दुपार, संध्याकाळ कसला ना कसला त्रास होई.
तनवीरची सर्व जण काळजी घेत. हे खाऊ नकोस, ते खाऊ नकोस. खूप पाणी पी, अरे तिला कोणातरी रस द्या बघू, पाय वर घेऊन बस म्हणजे बरं वाटेल. एक ना दोन.

मला कसलाच त्रास होत नव्हता. पण मलाही वाटे, की कोणी चार शब्द बोलून काळजी घ्यावी. मलाही तनवीरसारखं बाळच होणार होतं ना? मग मला नको थोडी विश्रांती? का एकसारखं कामच?

हनीफ आणि तिची मुलं नसल्यामुळे काम बेताचं होतं. पण मी पाकिस्तानात असताना हनीफने माझं सगळं सामान उसकलं होतं. त्यातलं बरंचसं फेकून दिलं होतं. ताराच्या लग्नात आईने घेतलेला गुलाबी रंगाचा सलवार कमीजही फेकून दिला होता. आता मी तो घालू शकणार नव्हते, पण आईने मला दिलेली ती एकमेव नवी वस्तू होती. म्हणून त्याचं महत्व होतं. मला एकदम निराश वाटलं. पण आईला त्याचं काहीच सोयरसुतक नव्हतं.

माझं जबरदस्तीने लग्न लावून दिलं म्हणजे माझा हट्टीपणा कमी होईल असं तर आईला वाटत नव्हतं? पण पाकिस्तानातल्या अनुभवांनंतर सगळं बदलून गेलं होतं. माझं लग्न एकाएकी करून दिलेल्या दिवसापासून, लग्नाच्या दुसऱ्या दिवशी मी ज्या स्थितीत परत आले होते तिकडे पूर्ण दुर्लक्ष करून, आईने मला परत त्याच्याकडे ज्या तऱ्हेने घालवून दिलं होतं, त्यानंतर माझी पूर्ण खात्री पटली होती की आई माझी कधीच काळजी करणार नव्हती. माझी काळजी मलाच घेणं भाग होतं. त्यामुळे ग्लासगोला परत आल्यापासून आईचं वागणं पूर्वीसारखंच होतं. पण मी मात्र बदलले होते. तिला कल्पना नव्हती की तिचे सगळे बेत फसले होते. तिला अजूनही वाटत होतं की ती मला गुलामासारखं वागवू शकत होती.

ती सतत पाकिस्तानात फोन लावे. अफजलच्या कुटुंबाला सारखं कसलं ना कसलं काम सांगे. तिच्या मनाप्रमाणे काम झालं नाही तरी ती माझं अफजलशी झालेलं लग्न मोडून टाकण्याच्या धमक्या देई. ती सवा|वरच ताबा ठेवी. अर्थात, माझं कायद्यानुसार लग्नाचं वय झाल्याशिवाय अफजल इथे येऊच शकत नव्हता. त्यामुळे ती अफजलला काही ना काही सबबी सांगून स्वत:ची सुटका करून घेई .

( पुस्तकातला काही भाग )

Thursday, February 17, 2011

जोहार मायबाप जोहार



संत परंपरेतील महान विट्ठल भक्त संत चोखामेला यांच्या आयुष्यावारिल मनोवेधक कादंबरी
अठरा-एकोणीस वर्षाचं कोवळं वय, अतिशय प्रसन्न मुद्रा. चेहऱ्यावरून विलसणारे प्रचंड आश्वासक भाव, समोरच्यांच्या हृदयाचा ठाव घेणारे अत्यंत स्नेहाद्र्र डोळे, भय कपाळ, कपाळावर काढलेलं तेजस्वी गंध, काहीसे पातळ ओठ त्यावर विलसणारं लागवी हास्य, टोकाला निमुळती होत गेलेली स्वभावातला ठामपणा दर्शविणारी हनुवटी, मागे वळवलेले आणि मानेवर रुळणारे केस आणि या सगळ्याला सामावून घेणारं तेजस्वी तरीही दिलासा देणारं लोभसवाणं व्यक्तिमत्त्व.

चोखोबा ज्ञानदेवांना नखशिखान्त न्याहाळत होता आणि तरीही त्याचा स्वत:च्या डोळ्यावर विश्वास बसत नव्हता. ज्ञानदेवांच्या पाया पडण्यासाठी जो तो धडपडत होता. पण ते कुणालाच पाया पडू देत नव्हते. चरणावर मस्तक ठेवू देत नव्हते. त्यांच्यासमोर कुणी वाकला की, अध्र्यातुनच त्याच्या खांद्याला धरून त्याला उठवून हृदयाशी धरत होते. खाली वाकणारा कोण आहे, हे बघण्याचे ते कष्टही घेत नव्हते. जो कुणी असेल, मग तो कुणीही असू दे, त्याला उठवून हृदयाशी धरत होते. त्यांच्या सगळ्या हालचाली, त्यांच्या चेहर्यावरचे भाव, त्यांचं ते सगळ्यांना मिठीत घेणं, खांद्यावर, पाठीवर थोपटणं, नंतर प्रेमानं हसून दोन शब्द बोलून चौकशी करणं हे सगळं चोखोबा एकाग्रचित्तानं बघत होता.

आपल्यासमोर वाकलेल्या प्रत्येक व्यक्तीची ज्ञानदेव निवृत्तीनाथांशी ओळख करून देत होते. त्यांना सगळ्यांची नाव माहीत होती. चोखोबाला याचंही नवल वाटलं. ज्ञानदेव आणि निवृत्तीनाथांच्या मागे सोपानदेव आणि मुक्ताई होते. आत आल्याबरोबर मुक्ताईनं जनाबाईचा हात धरला. ते बघून सोपानदेवांच्या चेहर्यावर हसू उमटलं. मधल्या खोलीत बौठक अंथरली होती. नामदेवांनी तिथं सगळ्यांना बसण्याची विनंती केली.

ज्ञानदेवांनी प्रथम निवृत्तीनाथांना हाताशी धरून आणून बौठकीवर बसवलं. नंतर त्यांच्या चरणावर मस्तक ठेवून त्यांची आज्ञा
घेऊन ज्ञानेश्वर त्यांच्या शेजारी बसले. ज्ञानेश्वरांच्याप्रमाणे सोपानदेवांनीही निवृत्तीनाथांच्या आणि ज्ञानेश्वरांच्या पायावर डोकं ठेवलं. आणि ते ज्ञानेश्वरांच्या शेजारी बसले. नंतर आली मुक्ताई. तिनं तिन्ही भावांच्या पायावर डोकं ठेवलं आणि ती सोपानदेवांच्या शेजारी बसली.

चोखोबा एका बाजूला उभे राहून चारही भावंडांना पारखत होते. निवृत्तीनाथ त्याला आकाशासारखे वाटले विशाल नेत्र असलेले. तर ज्ञानेश्वर साक्षात् तेजस्वी सूर्याप्रमाणं दिसले. सोपानदेव पौर्णिमेच्या चंद्राप्रमाणे दिसले. शीतल, शांत आणि तेजस्वी तर मुक्ताई पृथ्वीसारखी. सगळ्यांना तोलून धरणारी, पेलून धरणारी. सगळ्यांचंच पाया पडून झालं होतं. चोखोबा संकोचून एका बाजूला, एकटाच उभा आहे, हे नामदेवांच्या लक्षात आले. चोखोबांच्या मन:स्थितीची त्यांना कल्पना आली. ते पुढे झाले.

चोखोबाच्या हाताला धरून त्यांनी त्याला ज्ञानेश्वरांच्याजवळ आणलं. म्हणाले, `माउली, हे चोखोबा. म्हणजे मंगळवेढ्याचे चोखामेळा. नुकताच त्यांनी भागवत संप्रदायात प्रवेश केला आहे. संतांच्या मेळ्यात राहता यावं, म्हणून ते खास मंगळवेढ्याहून इथं आले आहेत. गेले सात-आठ दिवस ते आमच्याबरोबरच आहेत. काल तर त्यांनी आमच्या सगळ्यांच्याबरोबरचं विठ्ठलनामाचा महिमा सांगणारी अभंगरचनाही केली.`

नामदेव चोखोबाची माहीती सांगत होते. आणि त्यांच्या प्रत्येक शब्दागणिक चोखोबाच्या अंगावर रोमांच उभे राहत होते. गळा दाटून येऊ लागला होता. डोळ्यात पाणी उभं राहू लागलं होतं. नामदेवांनी केलेल्या त्या प्रशंसेने भारावलेला, संकोचून गेलेला, कासावीस झालेला चोखोबा बघून ज्ञानेश्वरांना थोडीशी गंमत वाटली.

लेखिका - मंजुश्री गोखले\
पृष्ठे : 338 किंमत : 300

( पुस्तकातला काही भाग )

Wednesday, February 16, 2011

द प्रायव्हेट पेपर्स ऑफ ईस्टर्न ज्युवेल


एका स्त्री गुप्तहेराची उत्कंठावर्धक जीवनकहाणी

पेकिंगच्या नंबर वन कारागृहामधल्या माझ्या पहिल्या वर्षाच्या दरम्यान सोव्हिएत लाल लष्कराने मांचुरियामध्ये प्रवेश केला
आणि पू यी ला मांचुकुओचा सम्राट म्हणून पदच्युत करण्यात आलं. त्यामुळे तो कोरियाच्या सीमारेषेजवळ कुठेतरी पळून गेला. तिथून जपानमध्ये पळून जाण्याची त्याला आशा होती; पण त्याऐवजी त्याला रशियनांनी घेरलं आणि त्याला सौबेरियात पळून जावं लागलं.

वॅन जुंग पुन्हा एकदा एकटी पडली आणि तिच्या भविष्याचा विचार करून ती तर कमालीची भयभीत झाली होती; पण त्या पदच्युत सम्राटाने चालवलेल्या सगळ्या नाटकामध्ये आता आपल्याला कुठलीही भूमिका करावी लागणार नाही या विचाराने तिला हायसंदेखील वाटलं असेल, असं मला वाटतं.

त्याचवर्षी, जनरल ओकामुरा यासुत्सुगु याने संपूर्ण जपानी सौन्यासह चीनमध्ये जनरल हो यिंग-चिन पुढे शरणागती पत्करून जपानच्या आणि माझ्याही उरल्या-सुरल्या सन्मानाला चूड लावण्याचं सत्कार्य केलं.
तेव्हापासून तीन वर्षांचा काळ निघून गेला आहे आणि अजूनही मी पेकिंगच्या नंबर वन कारागृहामध्येच आहे. तिथे उद्या माझ्यासाठी काय वाढून ठेवलं आहे याची मला सुतराम कल्पना नाही. कधीकधी मी ज्या परिस्थितीत आहे, तिच्या कटू सत्याची जाणीव होऊनही सगळं काही व्यवस्थित होईल असंच मला खात्रीपूर्वक वाटतं; पण तरीही आता मी पूर्वीइतकी आशावादी राहिलेले नाही.

माझ्या भोवतालच्या या भयंकर परिस्थितीशी मी आता जुळवून घेतलं आहे. त्यामुळे आता या ओलसर भिंतीवरून सुटलेले चुन्याचे पोपडे किंवा रात्री वापरण्यात येणार्या नौसर्गिक विधीच्या माझ्या भांड्यामध्ये मूत्रात बुडून मेलेला तरंगणारा उंदीर पाहूनही मला त्याचं काहीही वाटत नाही. अर्थात, अशाही काही वेळा येतात जेव्हा माझा संताप अनावर होतो. पण मियुराच्या त्या पक्ष्यांप्रमाणे पिंजर्यात सापडल्यासारखी माझी अवस्था झालेली आहे, त्यामुळे भूतकाळाबद्दल विचार करायला आणि हळहळायला मला खूप वेळ मिळतो, की भूतकाळात एक सुंदर जीवन मिळवण्याच्या नादात मी किती चुकीच्या मार्गाने गेले.

ही अतिशय वादळी, बहुरंगी, दुसरे महायुद्ध आणि तीन देशांच्या पाश्र्वभूमीवर घडलेली सत्यकथा आहे.
मूळ लेखक : मौरीन लिंडले
अनुवादक : ऋजुता कुलकर्णी

पृष्ठे : 306 किंमत : 280

Tuesday, February 15, 2011

लेखकाची नाममुद्रा महत्त्वाची की प्रकाशकाची?




ब्रँड नेम

आपण एखादे पुस्तक खरेदी करायला जातो तेहा काय म्हणतो?
मला स्वामी हे पुस्तक हवेय. तुमच्याकडे आहे का?
मला विश्वास पाटील यांचे पानिपत हवे आहे.
नुकतीच प्रसिद्ध झालेली हिंदू कादंबरी तुमच्याकडे आहे का?
बालाजी तांबे यांचे गर्भसंस्कार मिळेल का?
नवीन कादंबर्या कुठल्या आल्या आहेत?
जीएंच्या कथासंग्रहांच्या नवीन आवृत्त्या आल्या आहेत का?
पाडगावकरांच्या छोरी या कायसंग्रहाची एक प्रत मिळेल का?

ग्राहक म्हणून एखादे पुस्तक खरेदी करायला जाताना आपण विशिष्ट लेखक किंवा विशिष्ट पुस्तक यांचे नाव घेतो. लेखकाचे नाव किंवा पुस्तकाचे नाव गेतले की ग्रंथविक्रेता आपली मागणी पूर्ण करतो. त्याला तो लेखक किंवा पुस्तक यांचे नाव ठाऊक असते. कारण गाजलेला लेखक हा एक ब्रँड असतो. गाजलेल्या पुस्तकाचे नाव हा ब्रँड असतो. त्यामुळे तो ग्राहकाला तसेच विक्रेत्याला ठाऊक असतो. जाहिरातीमुळे, वृत्तपत्रात आलेल्या बातम्यांमुळे, वादग्रत ठरल्यामुळे, पुरस्कार मिळाल्यामुळे वा अशाच काही कारणामुळे काही लेखक आणि काही पुस्तके ब्रँडनेम बनतात. त्यांना चांगली मागणी येते. सर्वच लेखकांना किंवा पुस्तकांना ब्रँडनेमचे भाग्य लाभते असे नाही.

हॅरी पॉटर हे ब्रँडनेम बनते तेहा जगभर त्याच्या लक्षावधी प्रती झपाट््याने विकल्या जातात. त्याची लेखिका जे. के. रोलिंग ही इंग्लंडच्या सम्राज्ञीपेक्षाही अधिक श्रीमंत होते. हॅरी पॉटरच्या प्रतिकृती वा प्रतिमा असणार्या भेटवस्तू बाजारात येतात. त्याच्या जीवनातील विविध गटना चित्रित करणार्या थीमपार्कची उभारणी होते. त्यातील क्विडिच या खेळावर आधारित हिडिओ गेम्स तयार होतात. हॅरी पॉटर हे ब्रँडनेम बनल्याने निरनिराळे यावसायिक त्याचा लाभ उठवतात. ब्रँडनेम प्रस्थापित करणार्या कंपन्या व उत्पादक जागतिक बाजारपेठेवर आपले प्रभुत्व गाजवतात. उत्पादकांना गडगंज संपत्ती मिळवून देतात.

पुस्तकांच्या संदर्भात बोलायचे झाले तर गाजलेली पुस्तके लेखक-प्रकाशकाला पौसा मिळवून देतात. बेस्टसेलर लेखकाला नाव मिळवून देतात. त्याच्या पुढच्या पुस्तकाची वाचक ग्राहक उत्सुकतेने वाट पाहत राहतात. जेम्स बाँड हे ब्रँडनेम झाले. जेम्स बाँडवर चित्रपट निगाले. त्याची पुस्तके लाखोंनी विकली गेली. त्याची नक्कल करणारे गुप्तहेर नायक अनेक लेखकांनी निर्माण केले. लेखक इआन फ्लेमिंग याचा मृत्यू झाल्यावरही त्याच्या ट्रस्टला कोट््यवधी पौंडांचे उत्पन्न होत आहे. युरोप-अमेरिकेत अशा बेस्टसेलर लेखकांना आणि पुस्तकांना अमाप कमाई होते. तो लेखक व त्याने निर्माण केलेल्या यक्तिरेखा यांना ब्रँडनेमची स्टेटस मिळावी म्हणून प्रकाशक त्यांच्या जाहिरातीसाठी थौल्या मोकळ्या सोडतात. ब्रँडनेम म्हणून ज्याचे नाव लोकांना चिरपरिचित होते त्याची प्राप्ती सतत वाढत जाते. असा एखादा बेस्टसेलर आपल्या प्रकाशनाकडे असला तर त्या प्रकाशनसंस्थेचे भाग्य फळफळते. एकापेक्षा जास्त बेस्टसेलर आपल्या यादीमध्ये असले तर त्या प्रकाशन संस्थेचा दरारा आणि दबदबा प्रचंड वाढतो. भाषांतर, चित्रपट, सीरियल्स, अॅनिमेशन, कॉमिक्स, भेटवस्तू यांच्या हक्कापोटी लक्षावधी डॉलर्स मिळतात. ती प्रकाशनसंस्था स्वत:च ब्रँड बनते.

परंतु बहुसंख्य प्रकाशनसंस्था या लेखकाच्या ब्रँडवर अवलंबून असतात. तो लेखक दुसर्या संस्थेकडे गेला की त्या प्रकाशकांची कमाई गटते. ते अडचणीत येतात.

जागतिकीकरणाच्या सद्य:कालीन स्पर्धेत अनेक अग्रगण्य प्रकाशन संस्था लेखकाच्या ब्रँडवर आपले अस्तित्व आणि प्रभाव अवलंबून आहे या जाणिवेने अस्वस्थ आहेत. त्यांना स्वत:च ब्रँडनेम होण्याची गरज भासू लागली आहे.
वाचक-ग्राहक लेखकाच्या किंवा पुस्तकाच्या नावाने दुकानात मागणी करतात, प्रकाशकाच्या नावाने नाही हे बर्याच प्रकाशकांना आता खटकू लागले आहे.

मला मौज प्रकाशनाची नवीन पुस्तके बगायची आहेत, पॉप्युलरची समीक्षेवरची पुस्तके मिळतील का? सानेगुरुजींच्या समग्र पुस्तकाचा सेट आहे का?, पद्मगंधाने काढलेला अॅगाथा िख्रस्तीच्या रहस्यकथांचा संच मिळेल का? अशी प्रकाशनाचे नाव गेऊन ग्राहकांनी मागणी केली तर त्या प्रकाशनाला ब्रँड म्हणून ओळख लाभलेली आहे असे म्हणता येते.

स्वामी, हिंदू, विश्वास पाटील, जीए, पाडगावकर अशी पुस्तकांची किंवा लेखकांची नावे गेऊन जेहा मागणी होते तेहा ती ब्रँड म्हणून मान्यता मिळाल्याची निदर्शक असते. अर्थात कुठल्याही लेखकाचा ब्रँड म्हणून प्रतिमा झाली तरी त्याचे प्रत्येक पुस्तक ब्रँड या पदवीला पात्र असतेच असे नाही. परंतु प्रकाशकाला ब्रँडची स्टेटस मिळणे हे एकूण अवगडच असते.

एखाद्या प्रकाशनाने काढलेल्या कुठल्याही पुस्तकाला भरपूर मागणी असेल असे क्वचितच गडते. पेंग्विन क्लासिक्सचे उदाहरण या बाबत उद्बोधक ठरते.
नामवंत लेखकांची उत्तमोत्तम दर्जेदार पुस्तके पेंग्विन क्लासिक्स या मालिकेत अंतर्भूत असतात. पेंग्विनच्या ब्रँडनेमच्या विश्वासामुळे जगभरचे चोखंदळ वाचक या मालिकेतील पुस्तके आवर्जून गेतात. लेखक अपरिचित असला तरी आदराने आणि औत्सुक्याने त्यांचे वाचन-अध्ययन करतात. पेंग्विनच्या संपादकीय संस्कारांची आणि निर्मितीमूल्यांची ग्वाही या पुस्तकांना साहित्यविश्वात अग्रगण्य पंक्तीत विराजमान करते. पेंग्विनसारखी ब्रँडनेमची पुण्याई फार मोजक्या प्रकाशनसंस्थेच्या वाट््याला येते. हर्लेक्विन मिल्स अँड बून या प्रकाशनालाही असेच ब्रँडनेम प्राप्त झालेले आहे. टीनएजर्ससाठी प्रेमकथा प््रासिद्ध करणे ही मिल्स अँड बून्सची खासियत. लेखकाच्या नावाला त्यात महत्त्व नसते. वेगवेगळ्या लेखक या प्रेमकथा लिहितात... ह्या प्रेमकथा मिल्स अँड बूनच्या म्हणजे प्रकाशकाच्या नावावरच जगभर खपतात. महिन्याला पाचदहा पुस्तके निगतात. त्यावर कुमार वाचकांच्या उड्या पडतात. मिल्स अँड बूनच्या प्रेमकथा भारतात वर्षाला 100 कोटी रुपयांचा धंदा करतात. सोप्या इंग्रजीत लिहिलेल्या या प्रेमकथा इंग्लिश मिडियममध्ये शिकणार्या मुलामुलींना सुलभ वाचनाचा आणि रोमँटिक स्वप्नांचा खुराक देत राहतात. लेखकाचा ब्रँड येथे नगण्य असतो.

यापुढच्या डिजिटल पुस्तकांच्या काळात लेखकाच्या ब्रँडवर अवलंबून राहून चालणार नाही, प्रकाशकांनी स्वत:चा ब्रँड निर्माण केला तरच निभाव लागेल अशी जाणीव आता अमेरिका-युरोपमधील प्रकाशकांना तीव्रतेने होत आहे. संपादकीय गुणवत्ता, विषयांचे नावीन्य, अपेक्षित वाचकांची अभिरूची आणि वयोगट वगैरे बाबी लक्षात गेऊन विशिष्ट प्रकारची दर्जेदार पुस्तके सातत्याने प्रकाशित करणे आणि आपला स्वत:चा ब्रँड निर्माण करणे हे या पुढच्या काळात प्रकाशकांपुढे एक आहान असणार आहे.

पुस्तक हे बुकसेलरसाठी, विक्रेत्यासाठी नसून पुस्तक हे थेट ग्राहकासाठी आहे आणि ते ग्राहकापर्यंत पोचवण्याचे इंटरनेट हे प्रभावी माध्यम आहे हे अॅमेझॉनने दाखवून दिले आहे. अॅमेझॉनने दिलेला हा धडा प्रकाशकांना ब्रँड स्टेटस मिळवण्याची प्रेरणा देणारा आहे.

मराठीतील प्रकाशनसंस्थांनीही या विषयाकडे लक्ष देणे आत्मकल्याणाचे ठरेल.


सुनील मेहता