राजा रवि वर्मा

लेखक- रणजित देसाई
आठवी आवृत्ती- सप्टेंबर,२०११
पृष्ठे- ३००
किंमत- ३२० रुपये

अशा कादंब-या सत्त्यावरच आधारलेल्या असाव्यात हा माझा आजवरचा अट्टाहास. स्वामी, श्रीमान योगी, राधेय हे त्या ऐतिहासिक सत्त्यांशीच जखडलेले होते. पण जेव्हा एका कलावंताचे चरित्र आपण लिहायला घेतो, तेव्हा नुसत्या सत्त्याचाच आधार घेऊन चालत नाही. तेथे कलावंताच्या कल्पकतेचा आधार मला शोधावा लागला. यातल्या सा-याच व्यकितरेखा वास्तवातल्या नाहीत. काही कल्पनेतून साकारलेल्या आहेत. याची वाचकांनी नोंद घ्यावी.

एवढेच सांगावेसे वाटते- आजवर भारतीय साहित्यात चित्रकाराच्या जीवनावर कोणीही काही लिहले नाही. पण ज्यांनी भारतीय चित्रकलेला एक वेगळे वळण लावले त्या चित्रकाराच्या जीवनावर कादंबरी लिहिण्याचा मी प्रयत्न केला. त्यामध्ये पाच वर्षे खर्ची पडली. पण एका चांगल्या कामासाठी पाच वर्षे गेली याचे मला समाधान आहे.
आयुष्य नेहमी जातच असते. पण ते कोणत्या मोलाने जाते याला महत्व असतें.

रणजित देसाई

१९८४


- लेखक- रणजित देसाई
- आठवी आवृत्ती- सप्टेंबर,२०११
- पृष्ठे- ३००
- किंमत- ३२० रुपये

“बाईसाहेब, आपल्याला मी पाहिलं, आणि राहवलं नाही. दररोज मी आपल्याला पाहात होतो, आणि घरी जाऊन आठवणीने आपलं तित्र पुरं करण्याचा प्रय्तन करीत होतो”.
सुगंधा आपल्या दासीकडे वळली. तिच्या कानात तिनं काहीतरी सांगितलं. क्षणात दासी देवळाबाहेर निघून गेली. रवि वर्म्यानं विचारलेल्या प्रश्नानं सुगंधा बानावर आली.
“अपल्याला हे चित्र आवडलं नाही?”
सुगंधानं नकळत मान हालवली.
“बाईसाहेब, प्रत्यक्ष रुप आणि कल्पनेतलं रुप यांत पुष्कळ फरक पडतो, हे मी जाणतो. पण एक सांगावसं वाटतं. परमेश्वरानं आपल्याला उपजत असामान्य रुप-लावण्यं दिलं आहे. ऐश्वर्यही दिलं आहे. पण ते ऐश्वर्य आणि लावण्यं या जगातील कोणतीही शक्ती चिरंतन टिकवू शकणार नाही. दीर्घायुष्य लाभलं तर, आपल्या चेह-यावरचं लावण्य वृध्दापकाळाकडे झुकेल. त्या चेह-यावर सुरकुत्यांची जाळी विणली जातील. आजच्या मादक डोळ्यांत क्षीणता येईल. तिथं पाणावलेले, थिजलेले नेत्र दिसू लागतील. त्या नेत्रात असाह्यता दिसू लागेल. ती अवस्था झाली तर, हे चित्र तुम्हाला तुमच्या हरवलेल्या तारूण्याची, रुपसंपन्न्तेची आठवण देत राहील. हे चित्र त्यासाटी तुम्ही जतन करा. आज नाही तरी, केव्हातरी तुम्हाला ते उपयोगी पडेल. तुम्हाला जगण्याचं बळ देईल.”
आणि एवढं बोलून रवि वर्मा मंदीराच्या बाहेर पडला.
झालेल्या प्रसंगानं आवाक् बनलेली सुगंधा तिथचं उभी होती. दासीच्या बोलण्यानं ती भानावर आली.
“बाईसाहेब, तो राजा रवि वर्मा होता.”
--------------------------------------------

सकाळच्या वेळी शिसवी कोरीवकाम केलेल्या मेजासमोर मंचकावर बसून सुगंधा समोरच्या आरशासमोर आपले केस विंचरत होती. आरशातून स्वतःच्या चेह-याबरोबर तिला मागील चित्रही दिसत होतं. आपल्यापेक्षा ते चित्र अधिक सुंदर तिला वाटत होतं....
किती सुंदर हे चित्र!.. आपण एवढ्या सुंदर वाटतच नाही...
----------------------------------
डाव्या गोलाकार जिन्यावरुन येत असलेले रवि वर्मा पाहताच सुगंधा उठून उभी राहिली.
“बाईसाहेब, मी एक अतृप्त चित्रकार आहे. चित्रकलेखेरीज मला काही दिसत नाही. सुचत नाही. तुम्हाला मी पाहिलं. महाराष्ट्रीय पोशाखातील तुमचे दर्शन मला मोठं विलोभनीय वाटलं. देवानं तुम्हाला नुसतं सौंदर्य दिलं नाही. त्याबरोबरच सात्विकतेचा, नीरागसतेचा भावही दिलेला आहे.”
“आपल्याला काय म्हणायचं आहे?”
“ बाईसाहेब, मी एका श्रीमंत घराण्यात वाढलो असलो तरी माझे आईवडील... त्यांनी मला फार निरळे संस्कार दिले. वेदपठण, कथाकीर्तन ऐकत मी वाढलो. त्यामुळं ती नलदमयंती, हंस-दमयंती, ती सैरंध्री, द्रौपदी ही सारी रुपं माझ्या मनाच रेंगाळत होती. पण ती द्रौपदी, सीता, ती लक्ष्मी, सरस्वती आणू कुठून? ते सामर्थ्य देवानं तुमच्या रुपाला दिलेलं आहे. तुम्ही मला सहाय्य केलं तर, माझी सारी स्वप्नं साकार होतील, मी तुम्हाला आस्वासन देतो की, माझ्या कलेव्यतिरिक्त कोणताही अन्य विचार माझ्या मनात येणार नाही. माझ्या चित्राचं मोल द्यायचं असेल तर तेवढंच मला मिळावं.”
सुगंधानं एक दीर्घ निःश्वास सोडली. ती म्हणाली,
“मी विचार करते.:”
( पुस्तकातील काही अंश )