जीवनमरणाचा चाकोरीबाहेरील धांडोळा

' युथनेशिया' या इंग्रजी शब्दाचा अर्थ दयामरण किंवा रोगजर्जर व्यक्तीचे घडवून आणलेले वेदनारहित निधन असा केला जातो. त्यालाच 'मर्सी किलिंग'ही म्हणतात.

' युथनेशिया' आता एका मराठी कादंबरीचा विषय बनला आहे. या कादंबरीचे नायक आहेत डॉक्टर वेदांत घैसास, हार्ट सर्जन. 'गोल्ड मेडलिस्ट' डॉ. घैसास मोठ्या हॉस्पिटल्समधून आलेल्या आमंत्रणांना नकार देऊन, 'नोकरी' न करण्याचा निश्चय करून मुंबईच्या बाहेर ग्रामीण काशीमीरा परिसरात फक्त एक खोली बांधून तीत आठ वर्षं क्लिनिक चालवितात. शहरीकरणाबरोबर काशीमीरा या खेड्याचे क्रमश: रुपांतर शहरात होणार याचा पक्का ठोकताळा डॉक्टरांनी मांडलेला असतो. अथक परिश्रम करून ते आपल्या वैद्यकीय सेवेचा विस्तार करतात. कालांतराने त्र्याऐंशी बेड्सचे 'घैसास हॉस्पिटल' उभारतात. पंधरा जनरल वॉर्ड्स, पाच स्पेशल वॉर्ड्स, इमर्जन्सीज, ऑपरेशन थिएटर, 'आयसीयु' रूम, पाच डॉक्टरांचा स्टाफ, तीन नसेर्स, वीस वॉर्ड बॉईज, चार वॉचमन, दोन अॅम्ब्युलन्स असा जामानिमा उभारतात. स्टाफची उत्तम देखभाल, औषधांची उपलब्धता, हॉस्पिटलची स्वच्छता यावर कटाक्ष असणारे काशीमीरातील ते एकमेव हॉस्पिटल बनते. पैशाच्या मागे न धावणाऱ्या घैसासांकडे पैसा आपल्या पायांनी चालत येतो. काशीमीरात ते प्रशस्त बंगला बांधतात. प्रेमळ पत्नी वसुधा, एकमेव अपत्य असलेली लाडकी कन्या विशाखा. पण डॉक्टरांची सुखी संसाराची वषेर् मोजकीच ठरतात. 'देवमाणूस' अशी ओळख असलेले घैसास अनाथाश्रमालाही मदत करतात. प्रामाणिकपणे सामाजिक कार्य करणाऱ्या युवा क्लबला सढळ हाताने मदत, सक्रिय सहकार्य देतात.

विशाखाला ते युनायटेड स्टेट्सला इंजिनीअरिंग शिकायला पाठवतात. विशाखा एके दिवशी पत्र पाठवून आपण शिकागोच्या रौशन खान नावाच्या तरुणाशी लग्न करणार असल्याचे कळवते. घैसास पतीपत्नीना धक्का बसतो. विशाखा तिकडेच लग्न करते. वसुधा धसका घेते. हार्ट प्रॉब्लेम! हजारो रुग्णांना बरे करणारे डॉक्टर घैसास पत्नीला वाचवू शकत नाहीत. ते एकटे पडतात. तरीही धक्क्यातून सावरतात.

विशाखा एका पुत्राला जन्म देते. कालांतराने डॉक्टर नातवाला, रेहानला पहायला 'युएस'ला जाऊन येतात. रेहानचा लळा लागतो. ते नव्या उमेदीने उभे राहतात. दरम्यान काशीमीरा भागातील एका कारखान्यातील शेवंता नावाच्या सोळा वषेर् वयाच्या कामगार मुलीवर त्याच कारखान्याचा वॉचमन बलात्कार करतो. सात्विक डॉक्टर घैसासांना धक्का बसतो. अस्वस्थ होऊन ते त्या वॉचमनला कोर्टात शिक्षा होईल हे पाहतात. कुटुंबियांनी टाकून दिलेल्या, उघड्यावर आलेल्या शेवंताला आधार देतात. शिक्षण देतात. हुशार शेवंता 'एमबीबीएस' होऊन डॉक्टरांनी दिलेल्या आधाराचे चीज करते. दरम्यान घैसास अनाथाश्रमातील एका रघु नावाच्या मुलाला दत्तक घेतात. दुसरीकडे नातवामध्येही त्यांचा जीव गुंतलेला असतो. डॉक्टरांवर दुदैर्वाचा आणखी एक आघात कोसळतो. विशाखा आणि जावई रौशन अमेरिकेत एका मोटार अपघातात मरण पावतात. सहीसलामत राहिलेला रेहान नंतर भारतात आजोबांकडे येतो. आता डॉक्टरांना आणखी एक धक्का बसतो. रेहान ड्रग अॅडिक्ट बनलेला असतो. त्याचे भरकटलेले आयुष्य सावरण्यासाठी घैसास एका सायकिअॅट्रिस्ट मित्राची मदत घेतात. सायकिअॅट्रिस्टनी रेहानच्या केलेल्या 'डायग्नोसिस'मधून डॉक्टरांना कळते की रौशन विशाखाला छळत होता. ते पाहून रेहान भरकटला. अनाथाश्रमातून दत्तक घेतलेल्या रघुच्या शिक्षणासाठी घैसास मदत करतात. रघु, शेवंता शिक्षणात उत्तम प्रगती करतात. दोघेही डॉक्टर होतात. रघुपेक्षा वयाने थोडी मोठी असलेली शेवंता त्याच्या आधी 'एमबीबीएस', नंतर 'एम. एस.' होते. डॉक्टर घैसास रघु आणि शेवंता यांचे लग्न थाटात लावून देतात.

आपल्या हॉस्पटलमधील, घरातील नोकरांची आस्थेने काळजी घेणारे डॉक्टर पेशंटांसाठीही देवमाणूस असतात. फडणीस नावाचे एक वृद्ध पेशंट 'घैसास हॉस्पिटल'मध्ये उपचार घेऊन बरे होतात. डॉक्टरांच्या उपचारांवर, आपुलकीच्या वागणुकीवर खूश होऊन आपल्या बचतीच्या पूंजीतील पन्नास हजार रुपये हॉस्पिटलला देणगी म्हणून देतात. हेच फडणीस पुन्हा गंभीर आजारी पडल्यानंतर त्यांचे तीन मुलगे, एक मुलगी मिळून त्यांना 'घैसास हॉस्पिटल'मध्ये दाखल करतात. आता परिस्थिती बदललेली असते. वयोवृद्ध फडणीस बरे होण्याची शक्यता नसते. अंथरुणाला खिळलेल्या फडणिसांना घरी ठेवून त्यांची काळजी घेण्यास त्यांचे मुलगे नाखूश असतात. जबाबदारी फडणिसांच्या सर्वात मोठ्या मुलावर पडते. अन्य भाऊ, बहीण अंग काढून घेतात. मोठा मुलगा असहाय्य होतो. डॉक्टरांना ही हकीकत कळाल्यानंतर ते फडणिसांनी देणगी म्हणून दिलेले पन्नास हजार रुपये व्याजासह त्यांच्या मोठ्या मुलाला देतात.

आपल्या हॉस्पिटलमध्ये दाखल होणारे, आथिर्क परिस्थिती जेमतेम असलेले अनेक पेशंट डॉक्टर घैसास पाहत असतात. अनेक रोगजर्जर पेशंट बरे होण्याच्या पलीकडे गेलेले असतात. मृत्यूही त्यांच्यावर दया करीत नाही. काही पेशंटांचे कंटाळलेले कुटुंबीय त्यांना पहायला पुन्हा हॉस्पिटलकडे फिरकतही नाहीत. त्यांचे पत्ते शोधून संपर्क साधण्याचा डॉक्टरांचे प्रयत्न निष्फळ ठरतात. अनेक रुग्णांची, त्यांच्या कुटंबियांची उपचार चालू ठेवण्याची ऐपत नसते.

आता डॉक्टर पूर्ण विचाराअंती निर्णयच घेतात. फडणिसांपासून ते गैरमार्गाला लागून त्यांनाच छळणाऱ्या, दुर्धर रोगाने केविलवाणा झालेल्या रेहानपर्यंत अनेक मरणासन्न रुग्णांना डॉक्टर 'मुक्ती' देतात. तज्ज्ञ डॉक्टर असलेल्या घैसासांनी किती कौशल्याने, दयाभावनेने हे काम केले हे फक्त त्यांनाच माहित असते. हे सर्व घडते 'घैसास हॉस्पिटल'च्या 'आयसीयु कॉट नंबर चार'वर! नंतर थकलेल्या डॉक्टर घैसासांना आपल्याच हॉस्पिटलमध्ये दाखल होण्याची वेळ होते. 'ओपन हार्ट सर्जरी' होऊन तेच 'आयसीयु कॉट नंबर चार'वर येतात. दरम्यान एम. एस. झालेल्या शेवंताला 'आयसीयु कॉट नंबर चार'वरील पेशटांच्या सलग होत असलेल्या मृत्यूंबद्दल शंका येऊ लागते. ती शोध घेतल्यावर तिला खात्री पटते. पुढे? ...

लेखिकेने हा विषय अप्रतिम हाताळला आहे. स्वत: डॉक्टर नसताना हॉस्पिटलच्या कामकाजाबद्दलची, उपचार पद्धतींची आत्मसात केलेली माहिती, बारकावे, त्यांचे कादंबरीतील प्रकटीकरण निविर्वाद कौतुकास्पद. कादंबरीची छपाई, विषय प्रकट करणारे मुखपृष्ठावरील बोलके चित्र उत्तम. लेखिकेचा परिचय, छायाचित्र छापण्याचे सौजन्य, औचित्य प्रकाशकानी (मराठी प्रकाशक असूनही!) साधले आहे. एकंदरित, 'युथनेशिया' ही जीवनमरणाच्या प्रश्ानंचा शोध घेणारी एक चाकोरीबाहेरील उत्कृष्ट कादंबरी आहे.

- विश्वास डिग्गीकर
.............................................................

युथनेशिया

लेखिका : स्वाती चांदोरकर

प्रकाशक : मेहता पब्लिशिंग हाउस

पृष्ठं : २२५, किंमत: २२० रु.

http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/9509488.cms